فصلنامه تاریخ اسلام
پیاپی 1 (بهار 1379)

((توسعه)) دغدغه اساسی انسان معاصر است. بنابراین چگونگی, شیوه, ابزار و سازوکار رسیدن به توسعه و تعالی, پرسش جدی فراروی گرایش ها, نگرش ها, بینش ها, دانش ها و دانشمندان مختلف است. برخی از نظریه پردازان با طرح تیوریهای خطی بر تقلید از غرب اصرار می ورزند و برخی دیگر با تإکید بر الگوهای غیر خطی سعی بر بومی سازی نظریات توسعه دارند. مقاله حاضر با نگرشی از نوع دوم, به کندوکاو در تاریخ صدر اسلام پرداخته است تا مسیر جدیدی را در جهت بومی سازی نظریات توسعه بگشاید. مقاله حاضر به این سوال پاسخ می دهد که پیامبر اسلام (ص) چگونه توانست در فرصتی اندک و با امکاناتی ناچیز, آن چنان تغییراتی در سطح فرد و جامعه پدید آورد که پس از مدتی, جامعه ای کاملا متفاوت با آن چه پیش از آن بود به وجود آمد؟ این مقاله با طرح نظریه محتوای باطنی انسان سعی می کند تا گام های اولیه را, با استفاده از داده های تاریخی, جهت طرح یک نظریه توسعه نوین بردارد.

پایان خلافت عثمان با بحرانی همه جانبه روبه رو شد و به کشته شدن او و تفرقه امت اسلامی منجر گردید. کتاب های تاریخی از این بحران با نام ((فتنه)) یاد می کنند که یادآور سرگردانی امت اسلامی و مناقشات بزرگان صحابه است. چهارتن از تاریخ نگاران اسلامی: بلاذری, یعقوبی, صاحب ((الامامه و السیاسه)) و طبری در طی قرن سوم و چهارم هجری به بحث و بررسی این بحران عظیم پرداخته و با نقل صحنه های تإسف بار, مواضع متفاوتی نسبت به آن اتخاذ کرده اند. با بررسی زمینه های اجتماعی, فرهنگی و سیاسی حاکم بر تفکر این مورخین و هم چنین با ارزیابی روایات مربوط به فتنه و تحقیق در احوال راویان آن می توانیم به مواضع فکری تاریخ نگاران فوق در تحلیل ((فتنه عثمان)) و تصوری که از آن داشته اند, پی ببریم. از این رو مقاله حاضر تلاشی است در دست یابی به اطلاعات تاریخی در پایان خلافت عثمان که به شرح حال, مستندات روایی, راویان و تحلیل مواضع فکری چهار تاریخ نگار یاد شده می پردازد.

در سال 61ق, پنجاه سال بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص), جامعه اسلامی شاهد سانحه ای بسیار اسف بار بود; نوه پیامبر (ص) به طرز فجیعی به همراه یاران اندک خود به شهادت رسید و اهل بیت او به اسارت رفتند. چرا عاشورا اتفاق افتاد؟ این پرسشی است که نوشته حاضر به منظور یافتن پاسخی قانع کننده به آن, بر آمده است. بر همین اساس مباحث ذیل را در این مقاله مورد توجه و مداقه قرار داده ایم: بافت اجتماعی جزیره العرب قبل از بعثت به عنوان مرده ریگ جاهلیت, رخداد سقیفه به عنوان اولین انحراف بنیادین در حرکت اسلامی که در آن عقیده, فدای قبیله شد و نتایجی که از این اجتماع شتابآلود برآمد, سیاست مالی خلفای نخستین; به ویژه دوره عمر و عثمان و بدعت ها و انحرافاتی که در این زمینه به وقوع پیوست, انحرافات فکری که معاویه و جانشین او یزید ابداع کردند (همانند: جعل حدیث, تبدیل خلافت به سلطنت, احیای عروبت و فروداشت موالی) و بالاخره تقویت جریان های فکری انحرافی همانند مرجیه که مشروعیت بخش رفتار غیر دینی امویان بودند.

از دیر باز تاکنون ارتباط تشیع و ایران از جمله موضوعات بحث انگیز در میان مورخان و محققان بود و نظریات گوناگون و گاه متضادی در مورد منشإ و خاستگاه تشیع و چگونگی و چرایی انتشار آن در ایران, ارایه شده است. مقاله حاضر سعی دارد اولین تماس های ایرانیان (خصوصا اهل خراسان) با تشیع در دو قرن اول هجری را به بحث گذارد. تشیع مورد نظر در این مقاله عام تر از مفهوم شناخته شده آن در قرون بعدی است, از این رو علاوه بر علویان و هوادارانشان, تحرکات کیسانیه و عباسیان در خراسان را نیز در برگرفته و به این نتیجه گیری نایل آمده که در دوره مورد بررسی, تشیع بیشتر با زمینه های سیاسی اجتماعی همراه و عنوان شیعه بیشتر سرپوشی برفعالیت های ضد اموی بخش هایی از مردم ایران بوده است. به همین دلیل بود که با پیروزی عباسیان از تعداد و وسعت جنبش های با ماهیت شیعی (از نوع علوی) در خراسان کاسته شد و همراه با محبت به اهل بیت پیامبر (ص), به تدریج مذهب رسمی و مورد تإیید خلافت در میان مردم نواحی شرقی ایران تثبیت گردید.

در تاریخ بشری, تمدن هایی که تاریخ مکتوب ندارند روایت خود را به آیندگان اختصاص داده و تمایل چندانی به حفظ اعمال اجداد خود نشان نمی دهند. خلاف آن در مورد تمدن های سامی و غیر سامی صادق است که از قدیم الایام در سواحل مدیترانه و آسیای غربی جانشین یکدیگر شده اند. همان طور که پیدایش خط, تسهیلاتی را برای ثبت رفتار و مراسم انسان ها به وجود آورد, ویرانه های آثار باستانی نیز یادآور گذشت زمان و توالی انسان ها است. قرآن نیز اشاراتی به گذشته بشر دارد و نظر تاریخی خود را در چارچوب یک طرح الهی بیان می کند, هم چنین شعر عرب به توصیف اعمال قبایل کوچک پرداخته و به آن ها ارج می نهد. با وجود این, اعراب مسلمان در آغاز درک تاریخی خود را نشان نداده اند, زیرا آن ها فاقد آثار مکتوبی بودند که بتوان آن را [اثری] تاریخی نامید. به دلیل یکدست نبودن اطلاعات ما از مناطق و دوران های مختلف, نمی توان فهرست کاملی از متون تاریخ نگاری ارایه داد. در آغاز بحث تإکید بر این نکته ضروری است که در گزینش آثار تاریخی برای بحث یا چاپ, همانند آثار ادبی معیار واحدی وجود ندارد. هر چند که ارزش عقلانی یا هنری یک اثر می تواند در گزینش آن موثر باشد و نوشته هایی نیز از جهت سندی اهمیت خاص دارند, اما بدیهی است که تدوین دوباره گذشته مهم ترین فایده یک اثر تاریخی است; به عبارتی حتی نوشته ای که از ارزش حد متوسط برخوردار است, می تواند مورد توجه باشد. باید به یادداشت که در تدوین مجدد تاریخ, نوشته هایی که متضمن شاهد مستقیم اند نسبت به تإلیفات متإخرتر از اولویت برخوردارند. (البته این امر که نوشته های متإخر ممکن است حاوی شواهد بنیادی باشند, از این مورد مستثنا است). ((تاریخ)) بهترین کلمه عربی است که برای ترجمه history به کار برده شده است. هر چند که از نظر ریشه لغوی ابهاماتی وجود دارد اما آن در مورد روایت های تاریخی و فرهنگ های زندگی نامه ای به کار برده می شود. اما در هر دو مقوله نوشته هایی وجود دارد که نمی توان آن ها را تاریخ نامید. لغات دیگری مانند ((اخبار)), ((سیره)) و ((طبقات)) در مقابل تاریخ قرار دارند که برای نوشته هایی مشابه با آثار تاریخی به کار برده می شوند. به نظر نمی رسد تا قرن سوم هجری که تاریخ به صورت علم مدون درآمد, خود کلمه تاریخ در نوشته ها استفاده شده باشد. چند نسخه خطی قدیمی نیز با عنوان تاریخ آغاز می شوند که احتمالا این وجه تسمیه را نسخه برداران متإخر به آن ها افزوده اند.

آن چه در ذیل میآید متن سخنرانی دکتر علی محمد ولوی است که در جمع دانشجویان موسسه آموزش عالی باقرالعلوم (ع) ایراد فرموده اند. گفتنی است جلسه یاد شده, به دعوت انجمن علمی تاریخ (گروه خواهران), تشکیل شده است.